Μελετώντας τους Μυωξούς

Η γνώση μας σχετικά με την κατανομή και οικολογία των τεσσάρων ειδών μυωξών στην Ελλάδα είναι περιορισμένη. Σταδιακά όμως αυτό αλλάζει τα τελευταία χρόνια μέσα από στοχευμένες μελέτες που επικεντρώνονται κυρίως στα τρία είδη μυωξών (δενδρομυωξός, βουνομυωξός, μυωξός του Roach) που έχουν χαρακτηριστεί ως «Ανεπαρκώς Γνωστά» βάσει του Κόκκινου Βιβλίου των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας και τα οποία η χώρα μας έχει υποχρέωση να προστατεύει αλλά και να παρακολουθεί την κατάσταση των πληθυσμών τους.

Γιατί μας ενδιαφέρει η μελέτη των μυωξών;

Η μελέτη των μυωξών αφορά σε μεγάλο βαθμό τη συλλογή γνώσης που θα μας επιτρέψει την καλύτερη προστασία τους.

Όμως, η μελέτη των μυωξών συνεισφέρει και στην καλύτερη κατανόηση των επιπτώσεων του κατακερματισμού των ενδιαιτημάτων και της κλιματικής αλλαγής στη βιοποικιλότητα των δασικών οικοσυστημάτων του τόπου μας. Η παρουσία μυωξών θεωρείται καλός δείκτης την υγείας ενός δασικού οικοσυστήματος, γιατί είναι εξειδικευμένα, δενδρόβια είδη που χρειάζονται α) δάση με πυκνή βλάστηση στον υπόροφο για τη μετακίνηση τους και β) φυσικές κοιλότητες σε μεγάλης ηλικίας δέντρα για να φωλιάσουν. Για παράδειγμα, θεωρείται ιδιαίτερα ανησυχητικό για την κατάσταση των δασών της Μεγάλης Βρετανίας ότι η γεωγραφική εξάπλωση του βουνομυωξού έχει μειωθεί εκεί κατά 50% τις τελευταίες δεκαετίες.

Επίσης, ως είδη που πέφτουν σε χειμέρια νάρκη, οι μυωξοί είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοί σε διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Αλλαγές π.χ. στη διάρκεια της διαχείμασης ή την ημερομηνία έναρξης της άνοιξης μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τους μυωξούς. Αν για παράδειγμα οι μυωξοί ξυπνήσουν πιο νωρίς λόγω αύξησης της θερμοκρασίας, χωρίς όμως να υπάρχει διαθέσιμη τροφή για αυτά, μπορεί να μην επιβιώσουν. Για αυτούς τους λόγους, η  πληθυσμιακή τάση ειδών μυωξών σε μία περιοχή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μοντέλο μελέτης των επιπτώσεων των κλιματικών αλλαγών σε ένα οικοσύστημα. Με την περιοχή της Μεσογείου να είναι ένα από τα «θερμά σημεία» της κλιματικής κρίσης, με ρυθμό αύξησης της θερμοκρασίας μεγαλύτερο του παγκόσμιου μέσου όρου, η παρακολούθηση των μυωξών μπορεί να μας προειδοποιήσει για επερχόμενες αλλαγές στην κατάσταση διατήρησης ειδών χλωρίδας και πανίδας της Ελλάδας.

Πώς μελετάει κανείς μικρά, κρυπτικά, δενδρόβια και νυκτόβια είδη όπως οι μυωξοί;

Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν μία σειρά τεχνικών στο πεδίο για να καταγράψουν την παρουσία, αλλά και την οικολογία των μυωξών. Η μέθοδος που θα επιλεχθεί ανά περίπτωση είναι απόρροια των ερευνητικών στόχων της μελέτης καθώς και πρακτικών παραγόντων όπως η προσβασιμότητα της περιοχής, η διάρκεια και εποχή της μελέτης, οι διαθέσιμοι πόροι και ανθρώπινο δυναμικό, τα εκτιμώμενα είδη μυωξών και άλλων μικρών θηλαστικών στην περιοχή κ.α.

Οι πληροφορίες που μπορούν να συλλεχθούν ποικίλλουν ανά μέθοδο. Κατ’ ελάχιστο, μπορεί να τεκμηριωθεί η παρουσία μυωξών (ενός ή παραπάνω ειδών) σε μια περιοχή, καθώς και άλλων μικρών θηλαστικών που συνυπάρχουν στην περιοχή μελέτης και πιθανόν να ανταγωνίζονται τους μυωξούς διατροφικά ή για θέσεις φωλεοποίησης (κουφάλες δέντρων). Επιπλέον, μπορεί να εκτιμηθεί η σχετική αφθονία του είδους (σύγκριση σε βάθος χρόνου και ανάμεσα σε περιοχές), η καταλληλότητα ενδιαιτήματος ανά είδος, η διάρκεια των περιόδων χειμέριας νάρκης και δραστηριοποίησης, η αναπαραγωγική οικολογία των ειδών (π.χ. περίοδος αναπαραγωγής, μέσος όρος μικρών ανά γέννα), και το προσδόκιμο ζωής.

Η κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της.

• Ζωντανή παγίδευση
• Ανάλυση εμεσμάτων νυκτόβιων αρπακτικών
• Εξέταση υπολειμμάτων τροφής (ειδικά φουντούκια)
• Τεχνητές φωλιές
• Φωλεο-σωλήνες
• Τούνελ ιχνών
• Φωτοπαγίδες

---

Ζωντανή παγίδευση

Ένας παραδοσιακός τρόπος μελέτης μικρών θηλαστικών, συμπεριλαμβανομένων και των μυωξών, είναι με την τοποθέτηση κλωβών παγίδευσης στην περιοχή μελέτης. Στην περίπτωση των μυωξών, οι παγίδες αυτές τοποθετούνται σε κάποιο δένδρο ή συστάδα θάμνου και δολώνονται κατάλληλα (π.χ. φυστικοβούτυρο, κομμάτια φρούτων κ.α.).

Ανάλυση εμεσμάτων νυκτόβιων αρπακτικών

Ένας από τους κύριους θηρευτές των μυωξών είναι τα νυκτόβια αρπακτικά πουλιά (γλαυκόμορφα, όπως η κουκουβάγια, η τυτώ, ο χουχουριστής και ο μπούφος).  Τα πουλιά αυτά αποβάλλουν ως έμεσμα ό,τι δεν μπορούν να χωνέψουν από τη λεία τους (τρίχωμα, κόκκαλα). Η εξέταση του τριχώματος, και ειδικά των κρανιακών οστών/δοντιών, από ερευνητές μπορεί να οδηγήσει στην ταυτοποίηση της λείας σε επίπεδο είδους. Με αυτή τη μέθοδο έχει γίνει η μόνη έως τώρα καταγραφή του μυωξού του Roach στη χώρα μας (βόρειο Έβρο) από ερευνητική ομάδα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (Πανεπιστήμιο Κρήτης).

Εξέταση φαγωμένων φουντουκιών

Ο ενδελεχής έλεγχος με μεγεθυντικό φακό του τρόπου ανοίγματος σκληρών καρπών (ειδικά φουντουκιών) έχει χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα στο παρελθόν για να εντοπιστούν τοποθεσίες με παρουσία μυωξών. Αν και άλλα μικρά θηλαστικά δημιουργούν παρόμοια στρογγυλά ανοίγματα, οι μυωξοί δεν αφήνουν εμφανή σημάδια από τους κοπτήρες τους (δαγκωματιές) στο εσωτερικό του χείλους της οπής (σε αντίθεση π.χ. με τους αρουραίους και τους δασοποντικούς). Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται κυρίως σε περιοχές που υπάρχει μόνο ένα είδος μυωξού (π.χ. Μεγάλη Βρετανία), καθώς είναι αδύνατος ο διαχωρισμός σε επίπεδο είδους μυωξού.

Τεχνητές φωλιές

Μία διεθνώς πολύ διαδεδομένη μέθοδος μελέτης των μυωξών είναι μέσα από την τακτική παρακολούθηση δικτύου τεχνητών φωλιών που τοποθετούνται σε δέντρα και θάμνους. Στην Ελλάδα, στο πλαίσιο τριών έργων χρηματοδοτημένων από τον Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., τοποθετήθηκαν 360 ξύλινες τεχνητές φωλιές (120 ανά περιοχή) ειδικά για μυωξούς στη Ροδόπη, ορεινή Χαλκιδική και ΒΑ Πελοπόννησο (χρηματοδότηση ΕΠΥΜΕΠΕΡΑΑ 2014-2020). Σε αντίθεση με τις παρόμοιου σχήματος και μεγέθους φωλιές για πουλιά, αυτές για τους μυωξούς έχουν το άνοιγμα προς την μεριά του κορμού. Οι φωλιές ελέγχονται είτε με τη χρήση ενδοσκοπικής κάμερας είτε με την προσωρινή αφαίρεση της οροφής. Αν χρειαστεί, οι ερευνητές μπορούν να πάρουν μετρήσεις από τα ζώα που βρίσκονται εντός των φωλιών.

Φωλεο-σωλήνες (Nest-tubes)

Παρόμοια μέθοδος με τις ξύλινες τεχνητές φωλιές είναι η μελέτη των μυωξών με τη χρήση φωλεο-σωλήνων. Σε αντίθεση με τις τεχνητές φωλιές που παραμένουν για χρόνια σε μία περιοχή, οι φωλεο-σωλήνες συνήθως τοποθετούνται για μία ερευνητική περίοδο και μετά αφαιρούνται. Αποτελούνται από πλαστικό, συνήθως, σωλήνα μέσα στον οποίο τοποθετείται αφαιρούμενη ξύλινη βάση η οποία αφήνει μόνο μία από τις δύο πλευρές του σωλήνα ανοιχτή για την είσοδο ζώων. Τοποθετούνται σε κλαδιά δέντρων ή θάμνων, και η ταυτοποίηση του είδους γίνεται – όπως και με τις τεχνητές φωλιές – είτε με εντοπισμό ζώων εντός των φωλεο-σωλήνων είτε με εξέταση βιοδηλωτικών στοιχείων (π.χ. σχήμα και μέγεθος περιττωμάτων, δομή φωλιάς).

Τούνελ ιχνών (Τrack tunnels)

Τα τελευταία χρόνια αυξάνει σε δημοτικότητα η χρήση τούνελ ιχνών για τη μελέτη των μυωξών. Τα τούνελ τοποθετούνται σε κλαδιά δέντρων ή θάμνων, και αποτελούνται από πλαστικό σωλήνα (αντίστοιχο με αυτών των φωλεοσωλήνων) μέσα στον οποίο υπάρχει επιφάνεια κατάλληλη για την αποτύπωση ιχνών (πατημασιών). Συνήθως χρησιμοποιείται χαρτί και μία λωρίδα με μείγμα καρβουνόσκονης ανακατεμένης με λάδι.

Τα ζώα, καθώς εισέρχονται στο τούνελ, πατούν πάνω στο μείγμα και μετά αφήνουν τα αποτυπώματά τους στο λευκό χαρτί. Πειράματα από τους ερευνητές του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών (ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ) έδειξαν ότι η χρήση καρβουνόσκονης + λαδιού, αν και δημοφιλής στο εξωτερικό, είναι προβληματική στο ζεστό κλίμα της Ελλάδας. Το μείγμα ξεραίνεται πολύ γρήγορα, ειδικά τους θερμότερους μήνες του χρόνου.

Για αυτό το λόγο αναπτύχθηκε εναλλακτική μέθοδος η οποία αποτελείται από ένα φύλλο λαμαρίνας καλυμμένο με καπνιά. Τα ζώα – περνώντας από το τούνελ – αφαιρούν με τις πατούσες τους την καπνιά, αφήνοντας τα χαρακτηριστικά αποτυπώματα τους. Η μέθοδος αυτή μπορεί να αποτυπώνει ίχνη ζώων για εβδομάδες. Καθώς το κάθε είδος μυωξού έχει χαρακτηριστικό σχήμα και μέγεθος ιχνών, είναι δυνατή η αναγνώριση σε επίπεδο είδους.

Φωτοπαγίδες (Camera traps)

Οι «φωτοπαγίδες» είναι αυτόνομα οπτικά καταγραφικά (κάμερες) που καταγράφουν video ή/και φωτογραφίες όταν ανιχνεύσουν κίνηση στο οπτικό τους πεδίο. Για τη μελέτη των μυωξών τοποθετούνται σε κορμούς δέντρων, εστιάζοντας σε κοντινό κλαδί, όπου – συνήθως – τοποθετείται δόλωμα (π.χ. φυστικοβούτυρο). Καταγράφουν τόσο την ημέρα, όσο και το βράδυ – περίοδο που κυρίως δραστηριοποιούνται οι μυωξοί – με τη χρήση υπέρυθρου φλας. Με τη χρηματοδότηση του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. (ΕΠΥΜΕΠΕΡΑΑ 2014-2020), το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ) ανέπτυξε στην Εθνικό Πάρκο Οροσειρά Ροδόπης το πρώτο πλέγμα με φωτοπαγίδες στη χώρα μας ειδικά για τη μελέτη μυωξών.

Βοήθησε και εσύ!

Αν θέλεις και εσύ να μάθεις αν έχει μυωξούς η περιοχή σου, μπορείς – μόνος, ή με παρέα φίλων, συμμαθητών, ομάδας προσκόπων κτλ. – να τοποθετήσεις τούνελ ιχνών σε θάμνους και δέντρα της περιοχής σου. Σιγουρέψου ότι έχεις την άδεια των ιδιοκτητών οπωρώνων ή άλλων ιδιωτικών αγροτικών/δασικών εκτάσεων.

Αν είσαι παιδί, ζήτησε τη βοήθεια ενηλίκων, για την κατασκευή των τούνελ (ειδικά για να βρεις φύλλα λαμαρίνας και να τα καλύψεις με καπνιά)

Σύντομες οδηγίες:

• Για τούνελ μπορείς να χρησιμοποιήσεις ένα άδειο κουτί (χάρτινο) γάλατος, που το έχεις ανοίξει και από τις δύο πλευρές.
• Τοποθέτησε μέσα ένα λεπτό φύλλο λαμαρίνας που το έχεις καλύψει (μέρος του) με καπνιά. Καλό είναι να εξέχει η λαμαρίνα από μία πλευρά, ειδικά αν τοποθετήσεις το τούνελ κάτω από το κλαδί (βοηθάει τα ζώα να εισέλθουν στο τούνελ).
• Για να δημιουργήσεις καπνιά, γέμισε μία άδεια κονσέρβα μέχρι τη μέση με άμμο, και βάλε λίγη βενζίνη στην άμμο. Άναψε με προσοχή τη βενζίνη. Χρησιμοποιώντας μία πένσα (γιατί θα ζεσταθεί η λαμαρίνα), κράτησε τη λαμαρίνα για λίγη ώρα πάνω από το μαύρο καπνό.

ΠΡΟΣΟΧΗ:

! Μην ανάψεις φωτιά κοντά σε δασικές εκτάσεις ή εύφλεκτα υλικά.

! Μην ανάψεις φωτιά μόνος/η σου αν είσαι ανήλικος/η.

! Μην εισπνεύσεις τον καπνό.

• Συγκράτησε την καπνισμένη πια λαμαρίνα στο τούνελ με έναν μεγάλο συνδετήρα ή με ταινία διπλής όψεως.
• Τοποθέτησε το τούνελ ιχνών που έφτιαξες σε δέντρο/θάμνο, χρησιμοποιώντας σπάγκο ή δεματικό για να το συγκρατήσεις στη θέση του.
• Έλεγξε τη λαμαρίνα για ίχνη μετά από μερικές ημέρες.
• Φωτογράφησε ίχνη που βρήκες, και αν μοιάζουν με τα παρακάτω, μοιράσου την πληροφορία (και φωτογραφία) μαζί μας!

Απόδοση φωτογραφιών/σχεδίων σελίδας:
© iStock.com/SzymonBartosz; © Fabrizio Moglia/Adobe Stock;